Finansal dünyada en sık duyduğumuz kavramlardan biri şüphesiz faizdir. Günlük hayatta kullandığımız bireysel ihtiyaç kredisi, konut finansmanları ya da mevduat hesapları, aslında bu kavramın farklı uygulamalarından ibarettir. Peki faiz tam olarak ne anlama gelir ve hangi kriterlere göre belirlenir?
Bu yazıda faiz kavramını derinlemesine inceleyerek hem kişisel yatırımlar hem de küresel ekonomi üzerindeki etkisini ele alacağız. Ayrıca faiz hesaplama yöntemlerinden farklı türlerine kadar merak edilen pek çok detaya da değineceğiz.
Faiz, kısaca paranın kullanım bedeli olarak tanımlanabilir. Bir taraf nakit kaynağını ödünç verirken diğeri ise aldığı bu finansal kaynağı kullanmanın karşılığında belirli oranda ödeme yapar. Tarihî olarak takas ve altın bazlı sistemlerle başlayan ekonomi serüveni, finansal enstrümanların gelişmesiyle birlikte faiz mekanizmasını bugünkü karmaşık yapısına kavuşturmuştur.
Faiz, temelde ödünç alınan ya da verilen paranın maliyeti şeklinde özetlenebilir. Tasarruf sahibinin parasını belli bir süre kullanmaması karşılığında elde ettiği gelire mevduat faizi adı verilir. Finansman çeken tarafın ödediği bedel ise kredi faizi olarak adlandırılır.
Ekonomik sistem içinde arz-talep mekanizmasının yanı sıra merkez bankaları ve hükûmet politikaları da faiz oranlarının seviyesini belirlemede etkilidir. Dolayısıyla faiz hesaplama sadece bireysel değil, makroekonomik ölçekte de pek çok faktöre dayanır. Üstelik bu hesaplamada enflasyon, risk, vade gibi unsurlar da göz önüne alınarak farklı faiz türleri geliştirilir.
Finansal kuruluşlar, faiz oranlarını belirlerken çok katmanlı bir değerlendirme süreci yürütür. Her ne kadar FED faiz kararı gibi ulusal ve uluslararası etki alanına sahip ekonomi politikaları doğrudan rol oynasa dahi bankaların kendi iç dinamikleri de önemlidir. Bu süreçte bankalar aşağıdaki adımları takip eder:
Kaynak Maliyeti Analizi: Bankalar, topladıkları mevduat için ödedikleri faiz ile elde ettikleri fonların maliyetini ölçer. Söz konusu maliyet, banka mevduat faiz oranları tarafından şekillenir.
Risk Değerlendirmesi: Banka, kredi verirken müşterinin geri ödeme koşullarını inceler. Kredi notu ve teminat durumu gibi faktörler, kredi faiz oranları üzerinde doğrudan etkilidir.
Rekabet Ortamı: Piyasadaki diğer banka faiz oranları, kurumların karar verme sürecini etkiler. Rekabetçi koşullarda banka faizleri, genellikle birbirine yakın seyreder.
Makroekonomik Göstergeler: Enflasyon, büyüme hızı ve merkez bankası politikaları gibi göstergeler, nihai olarak banka faiz hesaplama formüllerini belirler.
Tüm bu etkenler, bankaların hem kredi hem de mevduat faizini oluşturmada başvurduğu temel dinamiklerdir. Bu nedenle bankaların genellikle FED ve Merkez Bankası faiz kararı gibi gelişmelere hızla reaksiyon gösterdiği gözlemlenebilir.
Faiz, ekonominin işleyişinde kilit bir role sahip. Bankaların temel kâr modeli bu mekanizma üzerine kuruluyken tüketiciler de birikimlerini değerlendirme ve finansman sağlama amacıyla ilgili finansal modele yönelir.
Ekonomik faaliyetler çeşitlendikçe faiz mekanizması da farklı türlere ayrılmıştır. Hesaplama yönteminden vade yapısına kadar pek çok unsur, bu farklılığın kaynağıdır. Temel olarak dört ana başlık altında inceleyebileceğimiz faiz tipleri, yatırım ve finansman kararlarında daha bilinçli hareket etmene yardımcı olabilir.
Yalnızca anapara üzerinden faiz getirisi elde edilen bir yöntemdir. Örneğin; 10.000 TL’lik anapara için yıllık %10 basit faiz uygulanıyorsa vade sonunda elde edeceğiniz getiri 1.000 TL olur. Hesaplama formülü şu şekilde gösterilebilir:
Faiz = Anapara x Faiz Oranı x Vade
Anapara: 10.000 TL, Faiz Oranı: %10, Vade: 1 Yıl
Faiz = 10.000 x 0.10 x 1 = 1.000 TL
Bu faiz türünde her dönemde elde edilen gelir anaparadan bağımsızdır. Dolayısıyla birikiminizin değeri yalnızca ilk yatırdığınız miktar üzerinden artar. Daha kısa vadeli yatırımlar için kredi faiz hesaplama yaparken söz konusu modeli ile karşılaşabilirsiniz. Ancak uzun vadede getiri sınırlı olacağından genellikle tercih edilmez.
Basit faizden farklı olarak her dönemin getirisi anaparaya eklenir, bir sonraki hesaplama bu güncellenmiş tutar üzerinden yapılır. Bu yöntemle “faiz üzerinden faiz” elde edersiniz. Formül, bir yıllık periyotlar için basit şekilde “Gelecek Değer = Anapara x (1 + Faiz Oranı)^Vade” şeklindedir.
Örnek olarak 10.000 TL anapara, %10 faiz oranı ve 2 yıl vade için faiz getirisi hesaplama işlemi yapalım. Bu durumda 2. yıl sonunda birikim, “10.000 x (1 + 0.10)^2 = 12.100 TL” şeklinde olacaktır.
Bu modelde zaman faktörü çok önemli hâle gelir. Zira vade uzadıkça faizin faizi devreye girdiğinden getirin katlanarak artar. Özellikle uzun vadeli mevduat ürünleri, faiz getirisi hesaplama süreçlerinde bileşik faiz ilkesine uygun şekilde çalışabilir. Benzer şekilde devlet tahvilleri veya bono gibi sabit getirili menkul kıymetler değerlendirilirken de bileşik faiz kavramını dikkate almak önemlidir.
Ekonomik koşullar ve enflasyon gibi faktörler hesaba katılmadan, kağıt üzerinde belirlenen faiz oranını ifade eder. Söz gelimi bankanız size %15 faiz sunuyorsa bu nominal oran olabilir. Bu oran, piyasada kredi ve banka faiz oranları olarak duyduğun rakamlara benzer. Ancak nominal değerin tek başına tam bir resim sunmadığını da unutmamak gerekir. Zira enflasyonla aradaki ilişkiyi görmezden gelir. Bu nedenle nominal oranlar, reel getiri konusunda yanıltıcı olabilir.
Nominal faizin, merkez bankalarının politikalarıyla da yakından ilişkisi vardır. Merkez bankası faiz kararı değiştiğinde özel bankaların nominal oranları da kısa sürede güncellenme eğilimindedir. Böylelikle banka faiz oranları, piyasadaki dalgalanmalara uygun olarak yeniden şekillenir.
Enflasyonun etkisini dikkate alarak belirlenen ve gerçek alım gücündeki değişimi yansıtan faiz türüdür. Basitçe reel faiz hesaplaması için “Reel Faiz Oranı = Nominal Faiz Oranı - Enflasyon Oranı” formülü kullanılır. Bu durumda nominal faiz %15, enflasyon %10 ise reel faiz %5 olur.
Bu oran, yatırım ya da tasarruf kararlarında kritik önem taşır. Çünkü elindeki paranın satın alma gücünü artırıp artırmadığına dair en net gösterge reel getiridir. Eğer enflasyon nominal orandan yüksekse her ne kadar kâğıt üstünde kazanmış gibi gözüksen de gerçekte kaybetmiş olabilirsin. Tam da bu yüzden pek çok yatırımcı, birikimlerini değerlendirmek için reel faizi yüksek ürünlere ve daha avantajlı kredi fırsatlarına yönelir.
