Vergi mükellefiyeti, çeşitli faaliyetler sonucu ortaya çıkan verginin ödenmesi ile ilgili sorumluluğu ifade ediyor. Türkiye’de gelir, kurumlar, katma değer, emlak, motorlu taşıtlar ve çevre temizliği gibi birçok vergi türü bulunuyor. Ödenecek miktarlar ise vergi oranları ve vergi dilimleri başta olmak üzere pek çok değişken göz önüne alınarak göre belirleniyor.
Vergi Usul Kanunu’nun 8. Maddesi vergi mükellefini kanunlara göre kendisine vergi borcu zuhur eden gerçek veya tüzel kişi olarak tanımlıyor. Gerçek kişiler bireyleri ifade ederken tüzel kişiler şirketler, kooperatifler veya vakıflar gibi hukuki bir varlığa sahip kuruluşları kapsıyor. Türkiye’de büyük ölçekli işletmelerin vergi işlemlerini yürütmek için Büyük Mükellefler Vergi Dairesi bulunuyor. Bu vergi dairesi büyük mükelleflerin, genellikle yüksek gelirli şirketlerin ve kurumların yükümlülükleri yönetiyor.
Belirli kanunlara göre kendisine vergi sorumluluğu tahakkuk eden gerçek veya tüzel kişi vergi mükellefi olarak adlandırılıyor. Vergi ödeme yükümlülüğü ise belirli ekonomik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi veya mal varlığına sahip olunması sonucunda doğuyor. Mükellef vergi borcu öğrenme işlemi için ise e-Devlet Kapısı’na girebilir, buradan sorgulama yaparak sonucu öğrenebilirsin. Vergi mükellefi sorgulama için Gelir İdaresi Başkanlığı’ndan bilgi almak da mümkün. Vergi mükellefi olmadığına dair belge için de yine Gelir İdaresi Başkanlığı’nın internet sitesine başvurabilirsin.
Vergi mükelleflerinin yükümlülüklerini yerine getirmekle sorumlu oldukları farklı kategoriler mevcut. Bu türler, kişilerin veya kurumların mali durumlarına ve faaliyet alanlarına bağlı olarak belirleniyor.
Gelir Vergisi Mükellefleri: Gelir vergisi mükellefiyetinin tam anlamıyla kavranabilmesi için tam mükellefiyet ile dar mükellefiyet arasındaki farkların kapsamlı bir şekilde incelenmesi büyük önem taşıyor.
Tam Mükellefiyet: Tam ile dar mükellefiyet arasındaki ayrımında vergilendirmenin odağında kişi mi yoksa gelir mi olduğu dikkate alınıyor. Tam mükellefiyet kapsamında kişinin şahsi durumundan bağımsız olarak dünya çapında elde ettiği bütün gelirler vergi matrahına dâhil ediliyor.
Dar Mükellefiyet: Dar mükellefiyet durumunda vergilendirmenin temel unsuru elde edilen gelirlerken mükellefin ikametgâh durumu bu kapsamda belirleyici bir rol oynamıyor. Dar mükellef statüsündeki kişiler, Türkiye’de ikamet etmeseler bile sadece Türkiye’de sağladıkları gelirler için vergi ödeme yükümlülüğüne tabi oluyor.
Kurumsal Vergisi Mükellefleri: Tüzel kişilerin gelir vergisi için Kurumlar Vergisi Mevzuatı kapsamında yapılan düzenlemeler dikkate alınıyor. 5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 1. ve 2. maddelerinde kurumlar vergisi mükellefi tüzel kişilikler detaylı bir şekilde ortaya konuyor. Bu bağlamda bu vergiye tabi tüzel kişiler şu şekilde sıralanabilir: Sermaye Şirketleri
Kooperafifler
İktisadi Kamu Kuruluşları
Dernek veya Vakıflara Ait İktisadi İşletmeler
İş Ortaklıkları
Katma Değer Vergisi Mükellefleri: KDV olarak da bilinen Katma Değer Vergisi, üretilen mal ve hizmetlerin el değiştirmesi durumunda ortaya çıkan ve herkesin günlük hayatında karşılaştığı bir vergi türü. 3065 Sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu’nun 8. Maddesi’ne göre KDV mükellefleri arasında aşağıdakiler yer alıyor:
Mal Teslimi ve Hizmet İfâsı Yapanlar
İthalatçılar
Transit Taşımacılar
Müzayedeciler
PTT İşletme Genel Müdürlüğü ve Radyo ve Televizyon Kurumları
Şans ve Talih Oyunları Düzenleyenler
Gayrimenkul Kiraya Verenler
Özel Tüketim Vergisi Mükellefleri: Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), kanunlarla belirtilen mal ve hizmetlere oransal olarak uygulanan bir harcama vergisi türü. Motorlu taşıtlardan alkollü içeceklere ve tütün ürünlerine kadar birçok kalem bu vergiye tabi tutuluyor.
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Mükellefleri: Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi, banka ve sigorta şirketlerinin kendi faaliyetleri doğrultusunda ortaya çıkan mali işlemlere uygulanan bir vergi türü. İlgili işlemleri yapan banka ve sigorta şirketleri ise bu verginin mükellefleri olarak tanımlanıyor.
Emlak Vergisi Mükellefleri: 1319 Sayılı Emlak Vergisi Kanunu’na göre bir binanın mülkiyetine sahip olanlar, intifa hakkı bulunanlar ya da binayı mülk sahibi gibi kullananlar emlak vergisi ödeme yükümlülüğüne tabi.
Veraset ve İntikal Vergisi Mükellefleri: 7338 Sayılı Veraset ve İntikal Vergisi Kanunu’nun 1. Maddesi’ne göre Veraset ve İntikal Vergisi, Türk vatandaşlarının sahip olduğu mallar ile Türkiye’deki tüm malların miras yoluyla veya karşılıksız kazandırma şeklinde bir kişiden diğerine geçmesi durumunda ortaya çıkıyor.
Motorlu Taşıtlar Vergisi Mükellefleri: Motorlu kara taşıtları ile uçak ve helikopterler bu vergi türüne giriyor. İlgili motorlu taşıtın tescil kayıtlarında adı geçen kişi bu verginin mükellefi oluyor.
Damga Vergisi Mükellefleri: Damga vergisi, 488 Sayılı Damga Vergisi Kanunu’nda belirtilen kira sözleşmeleri gibi değerli kâğıtların imzalanmasıyla ortaya çıkan bir vergi türü. Söz konusu belgeleri imzalayan kişiler bu verginin mükellefleri oluyor.
Vergi mükellefiyeti, vergi kanunlarında tanımlı koşullara bağlı olarak ortaya çıkıyor. Örneğin, gelir vergisi açısından bir kişi elde ettiği gelir üzerinden vergi ödemekle yükümlü. Benzer şekilde bir şirket de kurumlar vergisi kapsamında mükellef sayılıyor. Türkiye’de vergi mükellefiyetinin esasları ve mükelleflerin sorumluluklarının belirlenmesinde Vergi Usul Kanunu’na başvuruluyor.
Türkiye’de vergi mükellefi olma şartları çeşitli faktörlere göre değişiyor. Örneğin gerçek usulde vergi mükellefi olmak için ticari kazanç veya diğer gelir türleri üzerinden defter tutmak gerekiyor. Basit usulde vergi mükellefi olmak içinse küçük ölçekli ticari faaliyetlerde bulunan gerçek kişiler olmak gerekiyor. Türkiye’de vergi mükellefi olmak için yaş sınırı bulunmuyor. Vergi Usul Kanunu'nun 9. Maddesi uyarınca vergi mükellefi olmak için kanuni ehliyet şartı da aranmıyor.
Vergi mükellefleri, yükümlülüklerinin yanı sıra vergi sisteminde birtakım haklara da sahip. Bu haklarla adil bir vergilendirme süreci ve mükelleflerin korunması amaçlanıyor. Vergi mükellefi olan kişilerin hakları şu şekilde sıralanabilir:
Bilgi Edinme Hakkı: Mükelleflerin vergi kanunları, yükümlülükleri ve hakları hakkında vergi idaresinden bilgi alma hakkı bulunuyor. Bu amaçla Gelir İdaresi Başkanlığı’nın internet sitesini, çağrı merkezini veya vergi dairelerini kullanabilirsin.
Adil ve Eşit Muamele Hakkı: Vergi idaresinin mükelleflere eşit, tarafsız ve adil bir şekilde davranma zorunluluğu bulunuyor.
Dilekçe ve Başvuru Hakkı: Mükelleflerin hem vergi dairelerine hem kamu kurumlarına yazılı olarak dilekçeyle başvuruda bulunma hakkı mevcut. Vergi hatalarının düzeltilmesinden borçlara itiraza kadar birçok konuda hakkını aramak amacıyla dilekçe verebilirsin.
Uzlaşma Hakkı: Bazen vergi dairesi ve mükellefler arasında uzlaşmazlıklar olabiliyor. Bu durumun yargıya intikal etmeden, hızlı bir şekilde ve mali yükü azaltacak şekilde çözülmesi için bir uzlaşma mekanizması mevcut.
Pişmanlık Hükümlerinden Yararlanma Hakkı: Pişmanlık hükmü, gerektiğinde beyan edilmemiş olan vergi borçlarında ceza olmadan beyan imkânı sunuyor.
Vergi Mahremiyeti Hakkı: Bu hakka göre vergi mükellefi olan kişilerin mali durumlarının yanı sıra ticari sırları da gizlilik ilkesine tabi. Bu hak, ticari sırların korunması ve adil rekabet bakımından önem taşıyor. Vergi mükelleflerinin yükümlülükleri arasında ise şunlar yer alıyor:
Vergi Beyanı Verme Yükümlülüğü: Her vergi mükellefinin kazancını vergi dairesine bildirmesi yasal bir zorunluluk.
Vergiyi Zamanında Ödeme Yükümlülüğü: Beyan edilen vergilerin belirli bir süre içerisinde ödenmesi zorunluluğu bulunuyor.
Defter Tutma ve Kayıt Düzeni Yükümlülüğü: Mükelleflerin gelirlerini ve giderlerini belirli bir düzende tutması gerekiyor.
Belge Düzenleme ve Saklama Yükümlülüğü: Tüm vergi mükelleflerinin ticari işlemleriyle ilgili fatura, irsaliye ve fiş gibi belgeleri saklama zorunluluğu bulunuyor.
Vergi Denetimlerine Uyum Gösterme Yükümlülüğü: Vergi denetimlerinde memurlara gerekli belgelerin sunulması ve denetime uyum gösterilmesi gerekiyor. Tüm vergi mükellefleri, yukarıda sıralanan hak ve sorumluluklar açısından eşit. Ayrıca her vatandaşın vergi konusundaki hak ve sorumluluklarını bilmesi son derece önemli.
