Enflasyon, ekonomi literatüründe önemli yer tutan ve günlük hayata doğrudan yansıyan bir olgudur. Market raflarındaki fiyatlardan kamu maaş politikalarına, para piyasalarından uluslararası ticarete kadar geniş bir yelpazede etkisini hissettirir.
Temel olarak mal ve hizmet fiyatlarının genel seviyesinde yaşanan sürekli artışı ifade eder. Fiyatlarda yaşanan artış, paranın satın alma gücünü azaltırken günlük ihtiyaçlardan yatırımlara kadar pek çok alanda da etkisini hissettirir. Örneğin; belirli bir zaman diliminde satın aldığın ekmeğin veya süt ürünlerinin fiyatının arttığını fark ediyorsan bunun arkasındaki itici güç enflasyon olabilir.
Makro düzeyde ise merkezî istatistik kurumları tarafından takip edilen enflasyon oranı, genel fiyat düzeyindeki değişimi ölçer. Söz gelimi bir ülkede son on iki ayda gerçekleşen ortalama fiyat yükselişi bu oranla tespit edilir. Bu veri, genel anlamda ekonominin gidişatına dair önemli sinyaller verir.
Enflasyonun nedenlerini anlamak, özellikle ekonomik istikrarı hedefleyen ülkeler açısından kritik önem taşır. Temel olarak talep fazlası, üretim maliyetlerindeki artış ya da para arzındaki genişleme, fiyat yükselişlerine zemin hazırlayabilir. Gelir seviyesi hızla artan tüketicilerin daha fazla ürüne talep göstermesine karşın üretim bu talebe yetişemediği takdirde fiyatlar yükselme eğilimine girer.
Bazı dönemlerde devlet politikaları ya da küresel arz sıkıntıları da etkilerini hissettirebilir. Dünya genelinde petrol ve emtia fiyatlarındaki dalgalanmalar buna örnektir. Benzer şekilde ABD enflasyon verisi de küresel piyasalarda oynaklıklara yol açabilir. Zira bu verilerin yüksek çıkması hâlinde ithal girdi maliyetleri artar, ülke içinde gider kalemleri yükselerek nihai ürün fiyatlarını yukarı çekebilir.
Bu noktada daha fazla bilgi edinmek istersen ”Dolar Kuru ve Enflasyon” başlıklı yazımıza da göz atabilirsin.
Enflasyon, tek bir nedenden doğmadığı gibi tek bir türle de sınırlı değildir. İlgili değerler, ekonomide farklı şekillerde izlenir ve farklı göstergelerle ölçülür. Örneğin; 6 aylık enflasyon rakamları talep yönlü dalgalanmaları yansıtabilirken maliyet faktörlerinin devreye girdiği dönemlerde başka bir eğilim görülebilir.
Ekonomide tüketim harcamalarının üretim kapasitesini aştığı durumlarda ortaya çıkar. Yüksek büyüme dönemlerinde veya parasal genişlemenin hızlandığı zamanlarda tüketiciler, gelir artışından cesaret alarak daha fazla mal ve hizmet talep edebilir. Eğer üretici, bu talebi karşılayacak ölçüde arzı artırmakta gecikirse fiyatlar yükselmeye başlar.
Bu durum kamunun bütçesini de etkiler. Örneğin; memur enflasyon farkı gündeme geldiğinde kamu maaşları genel fiyat artışına ayak uyduracak biçimde düzenlenir. Benzer şekilde emekli maaş zammı enflasyon farkı da artan tüketim harcamalarıyla birlikte devletin gider kalemlerini büyütebilir. Eğer talep uzun süre yüksek kalırsa fiyat artışlarının giderek kronikleşme riski artar. Bu süreçte hem bireyler hem de kurumlar ekonomik anlamda zarar görebilir.
Dönem dönem mal ve hizmet üretimi maliyetlerinin yükselmesi, fiyat artışlarının esas tetikleyicisi olabilir. Bu senaryoda arz enflasyonu söz konusudur. Enerji fiyatları, ham madde giderleri veya iş gücü maliyetleri hızlı bir şekilde arttığında üreticiler maliyetlerini karşılamak için etiketlerini yükseltmek zorunda kalabilir.
Özellikle küresel petrol ve doğal gaz fiyatlarında yaşanan sert dalgalanmalar, yerel ekonomilerde arza bağlı süreklilik gösteren artışları tetikleyebilir. Üretim maliyetinin neredeyse tamamına yakını enerjiden etkilenen sektörlerde fiyat artışları daha keskin olur. Bu durum, aylık enflasyon oranlarına da yansır. Belirli bir ayda enerji maliyetleri sıçradığında tüketici sepetindeki pek çok kalemin fiyatı da beklenenden fazla yükselebilir.
Fiyatların uzun vadede yüksek seyrederek kalıcı bir artış döngüsüne dönüşmesi anlamına gelir. Böyle bir ortamda şirketler ve tüketiciler, fiyatların sürekli yükseleceği düşüncesiyle hareket eder.
Fiyat beklentisinin yüksek seviyede yerleşmesi hâlinde ücret artışları ve fiyat etiketleri birbirini sürekli tetiklemeye başlar. Sonuçta enflasyon sarmalı derinleşir, ekonomik istikrarının sağlanması daha da zorlaşır.
Kamu çalışanlarının maaşları belirlenirken memur maaş zam enflasyon farkı sık sık gündem olur. Bu sayede maaşların enflasyon karşısında erimesi önlenmeye çalışılır. 2025 memur zammı enflasyon farkı, %4,15 olarak açıklanmıştır.
Enflasyon analizi yaparken döviz kurları veya hava koşulları gibi dış etkenlerden çabuk etkilenen bazı kalemleri hesaptan çıkarmak gerekebilir. Bu amaçla kullanılan ölçüme çekirdek enflasyon adı verilir. Gıda ve enerji fiyatları başta olmak üzere geçici dalgalanmalara açık unsurlar çıkarıldığında elde edilen veriler, daha istikrarlı bir tablo sunar.
Para politikası kararlarında sıklıkla bu istikrarlı gösterge dikkate alınır. Eğer merkez bankaları çekirdek verinin uzun süredir artış trendinde olduğu gözlemleniyorsa sıkılaştırıcı tedbirlerle talebi dizginlemeye yönelebilir.
Bazen ekonomide hiç fiyat artışı olmaması; yani sıfır enflasyon hedefi dile getirilir. Teorik olarak çekici gibi görünen bu senaryo, uygulama aşamasında birtakım riskler barındırır. Fiyatların yükselmemesi, tüketicilere “Aceleye gerek yok, ileride de aynı fiyata alabilirim” düşüncesini aşılayabilir. Bu da talebin azalmasına yol açarak ekonomik durgunluğu tetikleyebilir.
Ayrıca sıfıra yakın enflasyon, işletmelerin kâr beklentilerini de düşürebilir. Yatırımlar zayıflar, üretim kapasitesi artışı frenlenir. Uzun vadede işsizlik oranının yükselmesi riski de vardır. Bu nedenle makul düzeyde ama çok yüksek olmayan bir fiyat artış hızı, sağlıklı ekonomik büyüme için daha arzu edilen bir durum olarak kabul edilir.
Enflasyon hesaplama, içinde çeşitli mal ve hizmetlerin bulunduğu bir sepet baz alınarak yapılır. Bu sepette toplumun sıkça tükettiği ürünler yer alır. Aylık ya da yıllık dönemlerde bu ürünlerin fiyatları izlenir. Sonrasında ağırlıklı ortalama yöntemiyle toplam fiyat değişimi bulunur. Ortaya çıkan yüzde, kamuoyuna duyurulan resmî orandır.
TÜİK enflasyon raporlarında gıda, enerji, konut, ulaştırma gibi kalemler ayrı ayrı ya da grup hâlinde incelenir. Eğer gıda ve enerji gibi oynak kalemler sepette önemli paya sahipse dönemsel dalgalanmalar daha güçlü hissedilebilir. Bu nedenle istikrar arayan ekonomi yönetimleri, gerektiğinde para politikalarını hızla değiştirerek duruma müdahale eder.
Enflasyon muhasebesi ise özellikle rakamların yüksek seyrettiği ekonomilerde şirket bilançolarını ve muhasebe kayıtlarını gerçekçi bir şekilde yansıtmak için kullanılan yöntemleri ifade eder. Yatırımcılar ve yöneticiler, gerçek rakamlar referans alınarak düzenlenen verilerle daha doğru kararlar alabilir.
Enflasyon; genellikle para arzındaki büyüme, maliyet faktörleri veya talep patlaması gibi dinamiklere bağlı olarak yükselir. Para arzındaki artış, ham madde fiyatlarındaki zamlar veya gelir seviyesindeki hızlı yükseliş, fiyatları yukarı çekebilir.
Döviz kurlarındaki oynaklık da yıllık enflasyon verilerini etkileyen kritik bir unsurdur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde ani kur hareketleri, ithalat maliyetlerini artırarak fiyatlar üzerinde baskı oluşturabilir. Bu durum, ticari işletmelerin maliyetlerini artırdığından nihayetinde tüketiciye yansıtılan etiketler de daha yüksek olur.
Kamusal harcamaların artması da önemli faktörlerdendir. Eğer bütçedeki harcama kalemleri orantısız biçimde büyürse para arzı fazlalaşır, fiyatların genel seviyesi yukarı yönlü ivme kazanır.
Ek olarak politik ve toplumsal faktörleri de hesaba katmakta fayda var. Zira üretim ağlarında yaşanan aksamalar ya da lojistik sıkıntıları, oranların beklenenden fazla yükselmesine neden olabilir. Uluslararası boyutta ABD enflasyon verisi veya çeşitli bölgelerdeki jeopolitik gelişmeler, emtia piyasalarını etkileyerek küresel artışları tetikleyebilir. FX yatırım piyasalarında bu tür makroekonomik veriler, yatırımcıların işlem stratejilerini doğrudan etkileyebilir.
Tüm bu etkenler birleştiğinde fiyatlar belirli bir dönemde hızla artabilir, ekonominin genel dengesi sarsılabilir.
